wheat
مشخصات گیاه‌شناسی گندم
|
نام فارسی
|
گندم
|
|
نام انگلیسی
|
Wheat
|
|
نام علمی
|
Triticum aestivum
|
|
خانواده
|
Poaceae
|
گندم (نام علمی: Triticum aestivum) ، (به انگلیسی:Wheat) ، (به ترکی: بوُغدا)
گندم از مهمترین غلات است که جزو قوت غالب مردم جهان است. این گیاه در گونه‌های وحشی و اهلی موجود است. گندم از گیاهان گلدار تک‌لپه‌ای یک ساله و تیره گندمیان و از خانواده گرامینه‌ها است. گندم منبع مهمی از کربوهیدرات است. مصرف گندم کامل باعث دریافت مواد مغذی مختلف و فیبر غذایی میشود.
گندم، گل آذین سنبله‌ای دارد. از هر گره آن یک برگ به وجودمی آید. سنبلچه گندم متشکل از دو گلوم و سه گلچه است. گاهی تعداد گلچه‌ها به ۹ هم میرسد. دانه گندم بین دو پوشش قاشق مانند به نام‌های پوشک بیرونی (لما) و پوشک درونی (پالئا) قرار گرفته‌است. برگهای گندم مانند برگهای سایر غلات (به جز ذرت و ارزن)، نازک و کم عرض بوده و زبانه‌های کوچکی دارند.
عناصر غذایی و مواد تشکیل دهنده دانه گندم:
دانه گندم از این مواد تشکیل شده‌است: ۷ تا ۱۸ درصد پروتئین (بستگی به نوع گندم دارد)، ۶۰ تا ۷۰ درصد نشاسته، ۲ تا ۲/۵ درصد سلولز (فیبر خام)، ۱/۵ تا ۲ درصد چربی و مابقی مرکب از رطوبت و مواد کانی.ظاهر فیزیکی دانه‌های گندم بسیار متنوع است. طول دانه‌های گندم از ۵ تا ۸ میلیمتر، پهنایشان از ۲/۵ تا ۴/۵ میلیمتر و وزنشان از ۲۰ تا ۶۰ میلی‌گرم متغیر است. گستره رنگ گندم از بژ یا نخودی (معروف به گندم سفید) تا قرمز قهوهای (معروف به گندم سرخ) است. بسته به عوامل مختلف اجزای تشکیل دهنده اندوسپرم دانه‌ها می‌توانند بافت نرم یا سفتی داشته باشند.
گندم مرکب است از اجزای زیر:
جوانه:
تقریباً ۵/۲ درصد وزن دانه را تشکیل میدهد و سرشار از چربی و ویتامینها به خصوص ویتامین‌های گروه ب است. ویژگی منحصر به فرد جوانه میزان بالای چربی است. اما به دلیل سهم کم جوانه از کل دانه، درصد چربی کل موجود در دانه کم و بین ۱ تا ۱٫۵ درصداست. از آنجایی که این بخش را معمولاً در تهیه آرد گندم همراه با سبوس جدا میکنند، سبوس را نمیتوان مدت زیادی انبار کرد.
سبوس:
همان پوسته دانه‌است و تقریباً ۱۴ درصد از وزن دانه را تشکیل میدهد. سبوس را هم همچون گیاهک در مرحله آردسازی از دانه جدا میکنند و معمولاً برای خوراک دام مورد استفاده قرار میگیرد. سبوس سرشار از سلولز است.
سبوس عملاً از ۷ لایه مجزا تشکیل شده‌است که مهمترین آنها لایه تستا است. تستا محل حضور رنگریزه‌ها به خصوص کارتنوئیدها است، از این جهت این لایه از اهمیت فوق‌العاده بالایی برخوردار است.
آندوسپرم:
حاوی مواد نشاسته‌ای دانه گندم است و تقریباً ۸۳ تا ۸۷ درصد از کل دانه را شامل میشود. آندوسپرم دارای دانه‌های نشاسته‌ای و مواد پروتئینی است که دانه‌های نشاسته آن به‌وسیله گلوتن که یکی از پروتئین‌های موجود در دانه‌است، بهم چسبیده‌اند به‌طوری‌که ماتریکس پروتئین-نشاسته را تشکیل می‌دهند. میزان گلوتن موجود در دانه بر حسب نوع و نژاد گندم تفاوت میکند. لایه‌ای از آندوسپرم درست زیر سبوس واقع شده‌است که آلورون نام دارد. این لایه تک سلولی است که این لایه در فرایند آردسازی جدا میشود. آندسپرم بین ۱۰ تا ۱۵ درصد پروتئین دارد و بخش قابل توجهی از آن نشاسته است.
میزان گلوتن گندم است که مرغوبیت آن را تعیین میکند. گندمهای قرمز سخت بهاره و پاییزه گلوتن بیشتری دارند و به همین دلیل، ارزش تهیه نان از آنها بیشتر است. چون خمیر حاصل از آردی که از لحاظ گلوتن غنی است، به دلیل داشتن حالت کشدار، قادر است که گازهای ناشی از تخمیر را بیشتر در خود نگهدارد و برای همین، خمیر بهتر ورآمده و حجمش بیشتر میگردد.
کیفیت پخت نان به‌طور عمده به دو فاکتور بستگی دارد: کیفیت وکمیت گلوتن خمیرنان. کمیت گلوتن در ری کردن و افزایش حجم نان مؤثر است. گندمهایی که دارای مقدار بیشتری گلوتن هستند، از لحاظ نانوایی نیز کیفیت مطلوبتری دارند. کیفیت گلوتن نمی‌تواند جانشین کمیت آن شود، زیرا گندمهایی با کیفیت خوب گلوتن ممکن است آردی که از نظر نانوایی ناپایدار و سست باشد بوجود آورند. میزان گلوتن گندم بستگی فراوانی به شرایط آب و هوایی دارد، ولی به کمک اصلاح بذر گندم میتوان کمیت آن را افزایش داد.
شرایط جوی بیش از ارقام مختلف گندم در تغییر میزان مواد سفیده‌ای مؤثر و حداکثر میزان گلوتن را میتوان در نواحی گرم به دست آورد. آب و هوا به میزان ۷۰ درصد و نوع رقم به میزان ۳۰ درصد در مقدار گلوتن دانه مؤثر است. در نانوایی کیفیت گلوتن نیز مانند کمیت آن قابل اهمیت است. کیفیت گلوتن به استقامت آن در برابر فشار گازهای ایجاد شده از تخمیر و همچنین پایداری آن در مقابل ازدیاد حجم و شل شدن خمیر (بدون آنکه پاره شود) بستگی دارد. به عبارت دیگر خمیر بایستی هنگام خمیرگیری مدتی پایداری کرده وبزودی شل نشود. بدین ترتیب جدار حبابهای هوای داخل خمیر زود پاره نشده و بالنتیجه نان حجم بیشتری پیدا میکند. در ورآمدن خمیر بایست تخمیر زیادی صورت گیرد تا مقدار گازهای حاصله فراوانتر شده و حجم نان افزایش یابد.
کیفیت گلوتن گیاه عمدتاً به وسیله پیشینه ژنتیکی آن تعیین میشود: کیفیت گلوتن نمی‌تواند به وسیلهٔ تغییرات در شرایط محیط یا با استفاده از کودها تغییر یابد. سطوح بالاتر پروتئین که عمدتاً سبب افزایش کیفیت نانوایی میشود، از خوب بودن کیفیت گلوتن حکایت دارد. سطوح بالاتر آن در رقم با کیفیت پائین پروتئین، فقط سبب پیشرفت بسیار محدودی در کیفیت نانوایی میشود.
جهت افزایش کیفیت نانوایی آرد باید از یک طرف درصد رشد و نمو را که موجب بهبود کیفیت گلوتن میگردد زیاد نمود (مانند کیفیت گندم Manitoba) و از طرف دیگر کمیت گلوتن را با کمک روشهای به نژادی فزونی داد (برای نمونه در آلمان غربی میزان گلوتن از ۱۹درصد به۲۵–۲۳ درصد افزایش یافته‌است) و بالاخره باید درصد بلغور یا سبوس را کاهش داد(۶٪). همچنین در اثر افزودن نمک طعام (به مقدارکم) به خمیر، ثبات و استحکام گلوتن زیاد میشود و تحمل خمیر در هنگام زدن و مخلوط کردن افزایش می‌یابد (غلظت زیاد نمک سبب تضعیف پایداری و استحکام خمیر میگردد).
گلوتن از دو جزء گلوتنین (محلول در باز ضعیف) و گلیادین (محلول در الکل نسبتاً قوی) تشکیل شده‌است که گلوتنین عامل چسبندگی خمیر و گلیادین عامل کشسانی خمیر است، برای جداسازی گلوتن از نشاسته از دستگاه گلوتن شوی گلوتامیک استفاده میشود و جداسازی گلوتنین و گلیادین با سانتریفیوژ گلوتن در دورهای بالا انجام میشود. خمیر خوب خمیری است که دارای مقادیر متناسبی از هر دو جزء باشد. بنابرنظر ایرانی (۱۳۸۵) درصد گلوتن مرطوب باید از ۲۷ کمتر نباشد و شاخص گلوتن (عددکیفیت گلوتن) باید در رنج ۹۰–۵۰ باشد.
به‌نظر میرسد که در شرایط تنش، به دلیل افزایش شدید انباشت پروتئین‌های گلیادین (پروتئین‌های گلیادین، پروتئین‌های شبه شوک حرارتی بوده و مقاومت گیاه را در برابر تنش‌های غیر زنده بالا می‌برند) و کاهش اندک مقادیر پروتئین‌های گلوتنین، شاخص گلوتن (نسبت گلوتنین به کل گلوتن) با کاهش مواجه شده و در نتیجه قدرت و کیفیت خمیر کاهش یابد.
شرایط مناسب برای رشد گندم
خاک شنی و رُسی عمیق با زهکشی خوب، برای رشد گندم مناسب است. اصولاً میزان عملکرد گندم در شرایط دیم (آبیاری با باران)، در خاکهای ریز بافت بیشتر است. چون این قبیل خاکها قادرند آب را بهتر و به مدت طولانی‌تر در خود نگهدارند. اما در شرایط آبی (که کشاورز خود گیاه را آبیاری میکند)، معمولاً گندم زیاد تحت تأثیر بافت خاک خود قرار نمی‌گیرد. گندم هم مانند سایر گیاهان نمی‌تواند در خاک خشک جوانه بزند.
گندم بهاره به دلیل ذخیره شدن رطوبت زمستانی در خاک، همواره رطوبت مورد نیاز خود را دارد. اما رطوبت خاک گندمهای پاییزه معمولاً فرایند جوانه‌زنی را با مشکل مواجه می‌نماید. اگر برای جوانه زنی یا رشد اولیه جوانه، خاک رطوبت کافی نداشته باشد بذرها ممکن است بپوسند یا در معرض صدمات ناشی از سرما قرار گیرند.
آب و هوای مناسب برای رشد گندم
شرایط مناسب برای رشد گندم، آب و هوای خنک در دوره رشد رویشی، آب و هوای معتدل در دوران تشکیل دانه و آب و هوای گرم و خشک در زمان برداشت محصول است؛ بنابراین در مناطقی که زمستانهای سخت دارند، کشت گندم با مشکلاتی از قبیل سرمازدگی زمستانی مواجه میشود. البته باید بدانیم که گندم در برابر خشکی مقاومت چندانی ندارد و نمی‌تواند به مدت طولانی، خشکی و کم‌آبی را تحمل نماید.
اما قادر است خود را با شرایط خشک تا حدی تطبیق داده و با تشکیل یاخته‌های کوچک‌تر که در نهایت سبب تشکیل برگهای کوچک شده و در نتیجه روزنه‌ها کوچک‌تر میشود، سطح تعریق را کاهش دهد و از اثرات سوء کم‌آبی تا حدی محفوظ بماند.
آفات و بیماریهای گیاه گندم
سن گندم (Eurygaster integriceps)
پس از ملخ یکی از خطرناکترین آفات گندم است و سالیانه خسارت زیادی به مزارع گندم وارد می‌سازد.
خسارت سن در دو مرحله مختلف صورت میگیرد: درنخستین مرحله و در فصل بهار حشرات کامل به مزارع غلات مخصوصاً گندم روی می‌آورند و با مکیدن شیره سلولی گیاه باعث پژمردگی آن می‌گردند. در مرحله دوم پوره‌ها پس از خروج از تخم روی خوشه‌ها میروند و دانه‌ها را نیش زده و از محتوای دانه تغذیه میکنند و سبب کوچک شدن دانه میشوند. این حشره با نیش زدن دانه‌ها آنزیم پروتئاز را وارد آنها نموده و در نتیجه پروتئین گندم در محل نیش تجزیه شده و گلوتن سیال و آبکی میشود که این امر سبب ریختن و ضایع شدن خمیر در هنگام پخت میشود و اگر نان به صورت نان حجیم تهیه شود، چون گلوتن قدرت نگهداری گازکربنیک حاصل ازتجزیه گلوتن را ندارد و در مغز نان خلل و فرج تشکیل نمیشود، مغز این‌گونه نانها اغلب نپخته‌است و حالت پوکی نان سالم را ندارد و در صورت دیدن حرارت بیشتر، سخت و استخوانی میشود.
بررسی ها نشان میدهد که بیشترین مقدار تغذیه سن ازگندم در زمان ظهور سن‌های نسل جدید بوده و خسارت کیفی سن در مرحله زایشی (عمدتاً در مراحل شیری وخمیری دانه وبا شدت کمتری در مرحله سخت شدن دانه) وارد میشود.
همچنین گفته میشود که زودرسی گیاه و متعاقب آن امکان برداشت زودهنگام محصول، چنانچه سبب عدم همزمانی زمان رسیدگی گیاه با ظهور نسل جدید سن گردد میتواند سبب کاهش خسارت کمی وکیفی سن به سنبله‌های گندم گردد. بطورکلی درصد سن زدگی گندم از ۲ تا ۳ درصد نباید تجاوز کند. گندمهای با درصد سن زدگی بیش از این مقدار به تنهایی قابل مصرف نبوده و باید با نمونه‌های با کیفیت بالا مخلوط شوند یا اینکه مواد بهبود دهنده مثل اسیداسکوربیک ویا گلوتن به آنها اضافه شود و سپس مورد استفاده قرار گیرند.
امروزه اثبات شده‌است که بین مقدار سختی دانه و درصد سن زدگی دانه‌ها ارتباط معکوس وجود دارد، یعنی هرچه سختی دانه‌ها بیشتر باشد درصد سن زدگی کمتراست، همچنین تنش سبب افزایش درصد سن زدگی میشود. برای تعیین درصد سن زدگی ابتدا۱۰۰گرم دانه گندم را وزن کرده، سپس دانه‌های سن زده را جدا و با توزین آنها درصد سن زدگی نمونه را محاسبه میکنیم. شایان ذکر است که محل نیش حشره به صورت یک لکه کوچک که اطراف آن به رنگ کرم روشن درآمده، قابل مشاهده و شناسایی است.
زنگ گندم
زنگ گندم را، قارچی به نام Puccinia پیچینیا ایجاد میکند. مهمترین بیماری گندم به‌شمار می‌رود که شامل زنگ ساقه، زنگ برگ، زنگ خطی و زنگ نواری میشود. شرایط محیطی مساعد برای ایجاد این نوع آفت، آب و هوای گرم تا گرم مرطوب است. تشکیل حفره‌های قرمز یا سیاه که حاوی اسپورهای تولید مثل در سطح ساقه، برگ، غلاف و … از علائم این بیماری هستند. این قارچها از کارایی گیاه در مصرف آب می‌کاهند، بافتهای گیاه را تخریب میکنند و تعداد دانه‌های موجود در سنبله را مانند زمانی که گیاه به کمبود آب دچار شده، کاهش می‌دهند.
سیاهک گندم
سیاهک گندم یکی از بیماریهای قارچی گندم است که میتواند به صورت سیاهک آشکار، سیاهک برگ، سیاهک پنهان معمولی و … ظاهر گردد. سیاهک پنهان، مهمترین و رایج‌ترین و در عین حال، مخرب‌ترین نوع سیاهک است که خسارت زیادی مخصوصاً به گندم پاییزه وارد می‌آورد.
پوسیدگی جوانه و ریشه
بیماریهایی هستند که قارچها آنها را بوجود می‌آورند. این بیماریها هم خسارات زیادی را به محصول گندم وارد میکنند. در گذشته، ضدعفونی نمودن بذر با ترکیبات جیوه‌ای تا حدی از این بیماریها جلوگیری می‌نمود. اما امروزه اغلب از کاربامات و هگزا کلرو بنزن برای نابودی این بیماریها استفاده میکنند.
روش صحیح کشت گندم دیم
مرحله اول – تهيه بستر مناسب جهت كشت گندم ديم
هدف از تهيه بستر در زراعت گندم ديم نرم كردن خاك زراعي براي كشت يكنواخت بذر، از بين بردن علف هاي هرز و در نهايت ايجاد شرايط مطلوب در خاك مزرعه جهت رشد و نمو گياه مي باشد.
تهيه بستر زراعي در زراعت گندم ديم بستگي به ادوات در دسترس كشاورزی دارد و نمي توان نسخه مشخصي از روشهاي خاك ورزي را براي تمام كشاورزان در نظر گرفت.
اكثر كشاورزان از گاوآهن برگرداندار براي شخم استفاده مي كنند چون بيشتر از ساير ادوات شخم در دسترس مي باشد.
در منابع علمي براي آماده كردن زمين در زراعت هاي ديم جهت حفظ رطوبت خاك زراعي استفاده از گاوآهن هاي قلمي و پنجه غازي توصيه مي شود.
زيرا اين گاوآهن ها علاوه بر اينكه خاك را بر نمي گردانند تا رطوبت ذخيره شده در خاك حفظ شود، محاسن ديگري چون سبكي وزن و سرعت عمل بيشتر و كاهش هزينه و استهلاك ادوات را نيز دارند.
بيشتر از اين ادوات براي عمليات شخم در سال آيش استفاده مي گردد تا رطوبت موجود در خاك ناشي از بارندگيهاي پاييزه و بهاره در سال آيش در خاك ذخيره گردد.
خاك ورزي با گاو آهن هاي قلمي و پنجه غازي در حفظ ذخيره رطوبت بسيار موثرتر است و حتي موجب جوانه زدن بذور كشت شده قبل از وقوع اولين بارندگي موثر پاييزه مي گردد.
در صورت رعايت تناوب آيش-گندم، يك بار شخم در اواسط بهار و يك بار در اواخر بهار براي مبارزه با علف هاي هرز و آماده سازي زمين براي كشت در پاييز توصيه مي شود.
در صورتي كه مزرعه علف هرز زيادي نداشته باشد، يك مرحله شخم در اواخر بهار در صورت مناسب بودن رطوبت خاك توصيه مي گردد.
نكته مهمي كه كشاورزان گندم كار ديم بايد رعايت نمايند اين است كه با عمليات بيش از حد خاك ورزي، خاك سطح مزرعه را بسيار نرم و به عبارت ديگر خاك را پودر نكنند، چون در صورت وقوع بارندگي شديد بعد از كشت، خاك مزرعه سله مي بندد و خروج گياهچه گندم را با مشكل مواجه مي سازد و به همين دليل درصدي از گياهچه ها توانايي خروج از خاك را ندارند، كه اين موضوع موجب مي گردد سطح سبز مزرعه كاهش يابد.
همچنين بسياري از گياهچه ها نيز به دليل سله بسيار دير از خاك خارج مي شوند و گياه ضعيفي در سطح مزرعه توليد مي گردد و توان محصول مزرعه را كاهش مي دهد.
براي جلوگيري از اين مشكل مزرعه بايد طوري آماده شود كه كلوخه هايي به قطر بين 5 تا 10سانتيمتر در سطح خاك مزرعه ايجاد گردد.
معمولا در اكثر مناطق ديم ايران در مناطق سرد و معتدل سرد، زراعت حبوبات ديم مانند نخود بهاره و پاييزه، عدس پاييزه توصيه مي گردد.
در صورت رعايت تناوب و كشت محصولات فوق در تناوب با گندم، براي تهيه زمين توصيه مي گردد كه بلافاصله بعد از برداشت اين محصولات، عمليات شخم انجام شود.
چون رطوبت خاك در حدي است كه عمليات شخم به خوبي انجام مي شود و كلوخ هاي بزرگ در مزرعه ايجاد نمي گردد.
در پاييز قبل از كشت كافيست كه اين مزرعه با ديسك يا ماله براي عمليات كشت با بذر كار تسطيح گردد. به اين ترتيب با رعايت اين نكته با حداقل هزينه مزرعه براي كشت آماده مي گردد.
يكي از روشهاي موثر براي مبارزه با اين آفت در مزارع آلوده عمليات خاك ورزي است، كه در زير به آن اشاره مي شود.
عملیات خاكورزي در گندم دیم :
نخستین مرحله براي زراعت محصولات دیم آماده سازي زمین تحت عنـوان عملیـات خـاك ورزي صـورت می گیرد شامل دو بخش خاك ورزي اولیه و ثانویه می باشد.
خاك ورزي اولیـه عمومـاً در عمـق بـیش از 15سانتی متر خاك انجام می شود، و هدف هاي اصلی و مورد انتظار از آن، باز نمودن ذرات خاك جهـت نفـوذ آب، هوا و ایجاد محیطی مناسب براي رشد و توسعه ریشه می باشد.
در مناطق دیـم اصـول حـاکم در عملیـات زراعی بایستی با هدف ایجاد شرایط مناسب به منظور اسـتفاده بهینـه از نـزولات آسـمانی و حفاظـت از خـاك باشد.
عملیات خاکورزی در زمین گندم
انتخاب وسیله خاكورز در شرایط ديم :
نوع وسیله خاكورز در شرایط دیم به فاکتورهایی نظیر:
نوع و مقدار علفهاي هرز، ساختمان و بافت خاك، نوع تناوب زراعی، طول دوره آیش، پتانسیل فرسایش، میزان بارندگی و زمان انجام عملیات خاكورزي بستگی دارد.
در سیستم هاي مختلف تناوب، ذخیره آب در خاك از مسائل اصلی تولید محصولات دیم در نواحی نیمه خشک و نیمه مرطوب است، به نحوي که گیاه بعدي دچار تشنگی شدید نشده و تولید مناسبی را داشته باشد.
نتایج بررسی هاي انجام یافته در مناطق سردسیر کشور (آذربایجان شرقی) نشان داده که در سیستم تناوب آیش– گندم استفاده از گاوآهن قلمی در پاییز، بیشترین میزان عملکرد محصول (1825کیلوگرم در هکتار ) را دارا بوده است.
بر اساس همین تحقیقات، کاربرد گاوآهن قلمی در پاییز + استفاده از پنجه غازي در بهار، نسبت به سایر روشهاي خاكورزي، از میزان رطوبت وزنی بیشتري برخوردار بوده به طوري که میزان رطوبت خاك در زمان قبل از کاشت گندم در عمق 20-10 سانتیمتري خاك بیش از سایر روش ها (23/17 %رطوبت وزنی) بود.
مرحله دوم – بذر كار مناسب كشت گندم ديم :
بهترين بذر كار براي كشت در شرايط ديم، بذر كاري است كه بذر را بطور يكنواخت در سطح مزرعه پخش كند و در عمق مناسب قرار دهد.
در شرايط زراعت گندم ديم در ايران در برخي از مناطق كه تراكتورها ضعيف، فرسوده و چندان قوي نيستند بذركارها بايد سبك و قابل حمل و كشش در سطح مزرعه توسط اين تراكتورها باشند.
بهتر است كه بذركارها مخزن كود جداگانه داشته باشند تا همزمان كود و بذر را با يك بار تردد تراكتور در مزرعه پخش كند و ضمنا قادر باشد كه كود را به صورت نواري در زير رديف هاي كشت قرار دهد تا بازدهي مصرف كود افزايش يابد.
يكي از مسائل و مشكلات زراعت گندم ديم در ايران، فاصله بيش از حد بين رديف هاي كشت، در مزارعي است كه توسط برخي از بذركارهاي موجود كشت مي شوند.
در بهترين شرايط نحوه پخش بذر در زراعت گندم ديم بايد طوري باشد كه فضاي مساوي در اختيار تك تك بذرها قرار گيرد.
بعنوان مثال اگر وزن هزار دانه بذر گندمي 35 گرم باشد و تراكم كشت را 400 بذر در متر مربع در نظر بگيريم ( 140 كيلوگرم در هكتار) و اگر بخواهيم فضاي مساوي در اختيار هر بذر قرار بگيرد،
فاصله هر بذر از بذر ديگر بايد 5 سانتيمتر باشد و به عبارت ديگر بذور بايد در چهار گوشه يك مربع به اضلاع 5 سانتيمتر قرار بگيرند و بنابراين در بهترين شرايط فاصله بين رديف هاي كشت بايد 5 سانتيمتر باشد و فاصله هر بذر روي رديف كشت نيز بايد 5 سانتيمتر باشد و بهترين بذر كار براي كشت گندم ديم بذر كاري است كه اين قابليت را داشته باشد، ولي بذر كارهاي موجود در بازار فعلاً اين توانايي را ندارند.
در صورتيكه مزارع گندم ديم به اين روش كشت شود، گياهچه هاي گندم فضاي كافي و بدون رقابتي براي جذب نور و جذب مواد غذايي از خاك براي رشد اوليه قوي دارند و سريع سطح خاك را مي پوشانند تا از تبخير سطح جلوگيري نمايند و با علف هاي هرز بهتر رقابت كنند.
در صورتيكه فاصله بين رديفهاي كشت مثلا 17 تا 25 سانتيمتر، براي كشت 400 بذر در متر مربع در نظر گرفته شود، فاصله بين بذور بر روي رديف هاي كشت بيش از حد كم مي شود
ولي فاصله بين رديفهاي كشت بيش از حد زياد مي شود، كه اين موضوع دليل علمي قانع كننده اي ندارد.
مدلهايي از بذر كار در بازار يافت مي شوند كه فاصله رديف هاي كشت در آنها برابر 10 سانتيمتر است و اين بذركارها بيشتر براي زراعت گندم آبي و كشت در شرايطي طراحي شده است كه خاك مزرعه به خوبي آماده شده باشد.
با توجه به مطالب ذكر شده در بالا، بذر كاري براي زراعت غلات ديم مناسب است كه فاصله رديف هاي كشت آن به 5 سانتيمتر نزديك تر باشد.
بنابراين بذر كاري با فاصله رديف 10 سانتيمتر بهتر از بذركاري با رديف كشت 15 سانتيمتر است.
برخي از كشاورزان كه با رعايت اصول صحيح زراعي و داشتن امكانات كافي براي آماده سازي خاك مزرعه، از بذركارهاي گندم آبي با فاصله رديف كشت 10 سانتيمتر براي كشت گندم ديم استفاده مي كنند.
میزان بذر :
میزان بذر بر اساس تعداد 350-300 دانه در متر مربع بر اساس وزن هزار دانه در ارقام گندم نان (حدود 140-0110کیلوگرم در هکتار) خواهد بود.
توجه : در مناطقی با بارندگی کمتر و خطر خشکی ممتد و گرما توصیه می شود که میزان بذر 10 درصد کمتر از مقدار بذر توصیه شده در نظر گرفته شود.
تاریخ کاشت :
کشت گندم در ایران صرف نظر از تیپ رشد ارقام و واریته هاي مختلف آن (زمستانه، بهـاره و بینـابین ) عمومـاً در فصل پائیز انجام میگیرد.
کاشت بذر در خاك خشک براي بسیاري از گیاهان مخاطره آمیز است چون بارندگی ممکن است جهت جوانه زدن کافی، ولی براي سبز شدن و ادامه رشـد گیـاه کـافی نباشـد، ولـی گیاهانی نظیر گندم و جو که می توانند بطور مؤثري چند دوره خشکی بین جوانه زدن و سبز شدن کامـل را تحمل نمایند را می توان در این شرایط کشت نمود.
خطر کاشت در خـاك خشـک بـا در نظـر گـرفتن احتمال افزایش عملکرد که در اثر طولانی تر شدن فصل رشد و استفاده مؤثر از نـزولات آسـمانی ابتـداي فصل رشد حاصل می شود قابل توجیـه اسـت.
بایـد زمـان کاشـت گنـدم مـوقعی باشـد که در صـورت وقـوع بارندگی موثر، فرصت زمانی لازم براي رشد اولیـه گیاهچـه هـا در پـائیز بـراي ورود بـه فصـل زمسـتان و سـرما (ورنالیزاسیون) وجـود داشـته باشـد.
تغییـرات دمـا در مزرعـه بـر میـانگین تعـداد بـذرهاي جوانـه زده، سـرعت جوانه زنی و سبزشدن یکنواخت تأثیر میگذارد.
تاریخ کشت مناسب براي گندم دیم در اقلیم سرد شامل:
1 -در مناطق خیلی سرد کوهستانی از اواخر شهریور لغایت نیمه اول مهرماه قبل از اولین بارندگی موثر پاییزه
2 -در مناطق سردسیر از اول مهرماه لغایت 25 مهر ماه و قبل از از اولین بارندگی موثر پاییزه.
روش کاشت :
استفاده از خطی کار با فاصله خطوط کشت 17- 15 سانتی متر در گندم.
استفاده از خطی کار با قابلیت جایگذاري کود در زیر بذر ) کود 6 سانتیمتر زیر بذر.
اگر از دستگاه هاي کاشت مستقیم براي کشت گندم استفاده شود، پیشنهاد می شود از دستگاه هایی که داراي شیار بازکن تیغه اي دارند استفاده شود، چون این دستگاهها می توانند کود را در عمق 4 سانتیمتر زیر بذر جایگذاري کنند، در حالیکه دستگاه هاي کشت مستقیم با شیاربازکن بشقابی فقط توانایی جایگذاري کود تا 2 سانتیمتر زیر بذر را دارند.
دستیابی به فاصله ردیف هاي کم (کمتر از 15 سانتی متر) امري مهم در زراعت غلات دیم می باشد.
چرا که فاصله زیاد بین دو ردیف کشت موجب رشد بیشترعلف هاي هرز، افزایش تبخیر و از همه مهم تر عدم یکنواختی بذر در واحد سطح (افزایش تراکم در روي ردیف ) و موجب کاهش عملکرد محصول خواهد شد.
لذا خطی کارهایی با فاصله خطوط کمتر و نیز داراي قابلیت حفظ فواصل خطوط در حین کاشت تاثیر مثبتی برروي عملکرد گندم می توانند داشته باشند.
عمق کاشت :
در مناطق سردسیرکشور عمق کاشت مناسب گندم دیم 4 الی 5 سانتیمتر در نظر گرفته می شود.
از عواملی که در عمق کاشت گندم مؤثرند می توان به ویژگیهاي رقم از نظر طول کلئوپتیل، اندازه و میزان پروتئین دانه اشاره نمود.
کاشت عمیق موجب کاهش درصد سبز وکاهش تعداد پنجه بارور شده که کاهش عملکرد را به دنبال خواهد داشت.
تاثیر منفی کاشت عمیق در کشت هاي دیر به دلیل کند شدن سرعت جوانه زنی در خاك سرد بیشتر نمایان می شود.
بررسیهاي انجام یافته بیانگر کاهش درصد سبز در عمق هاي بیشتر از 12- 10 سانتی متر می باشد.
تذکر: منظور از عمق کاشت، مقدار خاك قرار گرفته بر روي بذر می باشد.
کشت گندم آبی و دیم، معرفی ارقام مناسب برای اقلیم سرد و گرم
اﻧﺘﺨﺎب ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻮع رﻗﻢ ﮔﻨﺪم، ﺗﻬﻴﻪ و ﻣﺼﺮف ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ و ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﻬﺎدهﻫﺎ، ﻓﺮاﻫﻢ کردن و ﺑﻪ ﻛﺎرﮔرفتن ادوات و ﻣﺎﺷﻴﻦآﻻت ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي شخم وکاشت، تغذیه مناسب وکنترل آﻓﺎت و ﺑﻴﻤﺎری‌ها و رعایت تناوب کشت عوامل داشتن مدیریت مناسب کاشت گندم است.
برای کشت گندم آبی کشور از نظر آب و هوایی به چهار ناحیه تقسیم میشود:
- اﻗﻠﯿﻢ ﮔﺮم و ﻣﺮﻃﻮب ﺳﻮاﺣﻞ درﯾﺎي ﺧﺰر
- اقلیم گرم و خشک جنوبی
- اﻗﻠﯿﻢ ﻣﻌﺘﺪل ﻓﻼت ﻣﺮﮐﺰي
- اﻗﻠﯿﻢ ﺳﺮد کوهستانی
برای کشت گندم دیم کشور از نظر آب و هوایی به سه ناحیه تقسیم میشود:
اقلیم سرد:
اقلیم سرد با متوسط بارندگی متوسط(متوسط بارندگی بین 300 تا 480 میلیمتر): این اقلیم شامل اﺳﺘﺎنﻫﺎي آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﺷﺮﻗﯽ، ﻏﺮﺑﯽ، ﮐﺮدﺳﺘﺎن، زﻧﺠﺎن، اردﺑﯿـﻞ، ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﺳﺮدﺳـﯿﺮي و ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎﯾﯽ از اﺳﺘﺎن ﻗﺰوﯾﻦ، ﭼﻬﺎر ﻣﺤﺎل و ﺑﺨﺘﯿﺎري، ﻓﺎرس، ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎه و ﮐﻬﮕﯿﻠﻮﯾﻪ و ﺑـﻮﯾﺮ اﺣﻤـﺪ
اقلیم سرد با باران کم(متوسط بارندگی کمتر از 300 میلیمتر): اﺳﺘﺎن ﻫﺎي ﻫﻤﺪان، ﺳﻤﻨﺎن، ﻣﺮﮐﺰي و ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺷﻤﺎل ﺧﺮاﺳﺎن
اقلیم معتدل:
اقلیم معتدل با بارندگی متوسط به بالا(متوسط بارندگی بین 300 تا 480 میلیمتر): اﺳﺘﺎنﻫﺎي ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎه، ﺗﻬﺮان و ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎﯾﯽ از اﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻟﺮﺳﺘﺎن، اﯾﻼم، ﻗﺰوﯾﻦ، ﭼﻬﺎر ﻣﺤﺎل ﺑﺨﺘﯿـﺎري و فارس
اقلیم معتدل با بارندگی کم(متوسط بارندگی کمتر از 300 میلیمتر): ﺷﺎﻣﻞ ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎﯾﯽ از اﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺧﺮاﺳﺎن، ﻣﺮﮐﺰي، اﺻﻔﻬﺎن و ﻓﺎرس
اقلیم گرمسیر:
اقلیم با بارندگی متوسط و بالا(متوسط بارندگی بین 300 تا 480 میلیمتر): اﺳﺘﺎن ﻫﺎي ﮔﻠﺴـﺘﺎن، ﻣﺎزﻧـﺪران، اﯾـﻼم، ﮔـﯿﻼن، ﺧﻮزﺳـﺘﺎن و قسمت‌هایی از اﺳـﺘﺎن ﻫـﺎي ﻟﺮﺳـﺘﺎن،ﮐﻬﮕﯿﻠﻮﯾﻪ و ﺑﻮﯾﺮاﺣﻤﺪ، ﻓﺎرس و ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎه
اقلیم گرم با بارندگی کم(متوسط بارندگی کمتر از 300 میلیمتر): اﺳﺘﺎن ﻫﺎي ﺑﻮﺷﻬﺮ، ﻫﺮﻣﺰﮔﺎن، ﺳﯿﺴﺘﺎن و ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن، ﺧﻮزﺳﺘﺎن و ﻗﺴﻤﺘﯽ از اﺳـﺘﺎن ﺧﺮاﺳـﺎن
عملیات خاكورزي: هدف از خاکورزی در کاشت غلات دیم زیر و روکردن خاک، نرم کردن و نفوذپذیر کردن خاک نسبت به آب، هوا و ریشه، از بین بردن شیب زمین، افزایش قابلیت نگهداری آب و زیرخاککردن بقایای گیاهان برای استفاده از آنها است. شامل خاکورزی اولیه(شخم عمیق) و خاکورزی ثانویه است.
روشهای تشخیص عنصر غذایی گیاه: برای تعیین مقدار عناصر خاک باید آزمایش تجزیه خاک اجام داد.
کاربرد کودهای ازته باید در چند نوبت(کاشت، پنجه زنی، ساقه دادن، گلدهی وگرده افشانی) به شکل سرک انجام باشد. کودهای فسفره مانند سوپر فسفات تریپل قبل از کاشت و کودهای پتاسیمی مانند سولفات پتاسیم و کلرید پتاسیم دو قسمت شود(یک قسمت قبل از کاشت به همراه کمی کود ازته و یک قسمت در زمان ساقه رفتن) داده شود.
انتخاب نوع بذر:
ضدعفونی کردن بذر، داشتن ویژگی‌هایی مثل ﻣﻘﺎوﻣـﺖ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـه آﻓﺎت و اﻣﺮاض ﻣﻨﻄﻘﻪ، ﺑﺎﻻ ﺑﻮدن ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻧﺎﻧﻮاﻳﻲ، ﺧﻠﻮص ﺑﺬر
تعدادی از ارقام گندم آبی مناسب برای نان در مناطق سرد:
| نوع رقم |
تیپ رشد |
مقدار بذر مورد نیاز(کیلوگرم در هکتار) |
زمان برداشت |
| اﻟﻮﻧﺪ |
ﺑﻴﻨﺎﺑﻴﻦ |
180-200 |
اواخر خرداد تا اوایل تیر ماه |
| زرﻳﻦ |
زﻣﺴﺘﺎﻧﻪ |
190-200 |
دهه دوم تیر |
| ﭘﻴﺸﮕﺎم |
ﺑﻴﻨﺎﺑﻴﻦ |
160-180 |
دهه دوم تیر |
| اروم |
ﺑﻴﻨﺎﺑﻴﻦ |
160-180 |
دهه دوم تیر |
| ﻣﻴﻬﻦ |
زﻣﺴﺘﺎﻧﻪ |
180-200 |
دهه دوم تیر |
| زارع |
زﻣﺴﺘﺎﻧﻪ |
180-200 |
دهه دوم تیر |
تعدادی از ارقام گندم آبی مناسب برای نان در مناطق گرم:
ارﻗﺎم ﮔﻨﺪم ﻧﺎن ﺑﻬﺎره ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﻛـﺸﺖ در اﻳـﻦ اﻗﻠـﻴﻢ ﺷـﺎﻣﻞ رﻗـﻢ ﻛﻮﻫﺪﺷـﺖ، ﻛـﺮﻳﻢ، زاﮔﺮس، ﻗﺎﺑﻮس و ﮔﻬﺮ اﺳﺖ. ارﻗﺎم ﮔﻨﺪم دوروم ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﻛﺸﺖ در اﻗﻠﻴﻢ ﮔﺮم دﻳﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻴﻤﺮه، دﻫﺪﺷﺖ و ﺳﺎﺟﻲ هستند ﻛﻪ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺧﻮﺑﻲ دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎي زﻧﮓ زرد و ﻗﻬﻮهاي ﻣﻘﺎوم‌اﻧﺪ. در اﺳﺘﺎنﻫﺎي ﮔﺮم و ﻣﺮﻃﻮب ﺷﻤﺎل ﻛﺸﻮر مانند ﮔﻠـﺴﺘﺎن، ﻣﺎزﻧـﺪران، و ﻣﻐـﺎن (ﻛـﻪ ﺑﻴﻤـﺎري زﻧﮓ و ﻓﻮزارﻳﻮم ﺷﺎﻳﻊ اﺳﺖ) ﻛﺸﺖ ارﻗﺎم ﻗﺎﺑﻮس، ﻛﻮﻫﺪﺷﺖ و ﻛﺮﻳﻢ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد.
| نوع رقم |
زمان برداشت |
مقدار بذر مورد نیاز(کیلوگرم در هکتار) |
زمان کاشت |
| چمران |
نیمه دوم اردیبهشت |
150-160 |
اول تا 15 آذر |
| افلاک |
نیمه دوم اردیبهشت |
170-180 |
اول تا 15 آذر |
| چمران2 |
نیمه دوم اردیبهشت |
170-180 |
اول تا 15 آذر |
| کرخه |
نیمه دوم اردیبهشت |
220 |
اول تا 20 آذر |
| یاواروس |
نیمه دوم اردیبهشت |
220 |
اول تا 20 آذر |
| بهرنگ |
نیمه دوم اردیبهشت |
220 |
اول تا 20 آذر |
تعدادی ارقام مناسب برای کاشت گندم دیم :
| نوع رقم |
تیپ رشد |
مقدار بذر مورد نیاز(کیلوگرم در هکتار) |
زمان کاشت |
| آذر2 |
زمستانه زودرس |
120-145 |
ﻧﯿﻤﻪ اول ﻣﻬﺮ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺳﺮدﺳﯿﺮ و اواﺧﺮ ﻣﻬﺮ و اواﯾﻞ آﺑﺎن در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻌﺘﺪل |
| سرداری |
زمستانه زودرس |
130-150 |
ﻧﯿﻤﻪ اول ﻣﻬﺮ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺳﺮدﺳﯿﺮ و اواﺧﺮ ﻣﻬﺮ و اواﯾﻞ آﺑﺎن در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻌﺘﺪل |
| زاگرس |
بهاره زودرس |
110-145 |
اواﺧﺮ آﺑﺎن و اواﯾﻞ آذر ﻣﺎه |
| کوهدشت |
بهاره زودرس |
105-140 |
اواﺧﺮ آﺑﺎن و اواﯾﻞ آذر ﻣﺎه |
| گهر |
بهاره زودرس |
110-130 |
اواﺧﺮ آﺑﺎن و اواﯾﻞ آذر ﻣﺎه |
| نیک نژاد |
بهاره زودرس |
110-130 |
اواﺧﺮ آﺑﺎن و اواﯾﻞ آذر ﻣﺎه |
| سیمره |
بهاره زودرس |
110-150 |
اواﺧﺮ آﺑﺎن و اواﯾﻞ آذر ﻣﺎه |
کاشت و آبیاری:
بذر گندم باید در عمق 4 تا 5 سانتیمتری کاشته میشود. فاصله بین ردیف‌ها در غلات باید کم باشد حدود 15 تا 17 سانتیمتر تا علفهای کمتری رشد کند. در کشت گندم آبی اولین آبیاری در روز کاشت انجام میشود و بسیار مهم است. آبیاری دوم باید ده روز بعد از آبیاری اول انجام شود. روش کرتی و غرقابی مناسب نیست و بهتر است به روش جوی و فاروئر آبیاری شود.
آماده سازی بذور: برای بذهایی که با بذر علفهای هرز و گیاهان دیگر مخلوط هستند باید بوجاری انجام دهیم. بعد از خالص کردن بذر برای جلوگیری از بیماریهایی مانند سیاهک پنهان و آشکار گندم یا سیاهک پاکوتاه بهتر است بذرها را با یک لایه قارچ‌کش بپوشانیم.
مقدار بذر در کاشت گندم دیم حدود 105 تا 125 کیلوگرم در هکتار است و هرچه میزان بارش منطقه کمتر باشد باید بذر بیشتری استفاده شود.
کود دهی در کشت دیم: بعد از خاکورزی در زمان کاشت گندم حدود 60 کیلوگرم در هکتار از کود ازت خالص یا کود شکری یا سفید(اوره) جایگذاری میکنیم.
کود فسفره(سوپرفسفات تریپل(کود سیاه):در زمان کاشت دیم یعنی پاییز حدود 12 تا 15 کیلوگرم استفاده میکنند.
نکته:
بهتر است در صورت نیاز خاک از کود استفاده شود زیر بیشبود کودهای سفید و سیاه باعث افت کیفیت و کاهش محصول خواهد شد و استفاده از کود سفید بی رویه هرساله باعث شوری خاک و مسمومیت آبهای زیرزمینی میشود و خاصیت شیمیایی و فیزیکی خاک را عوض میکند.به پیشنهاد سایت قرنفیل از کود مرغی پوسیده یکساله هر دو سال یکبار استفاده کنید.
کودمرغی گوشتی پوسیده یکساله:برای هر هکتار 10 تن کود مرغی بعد از برداشت گندم بر زمین پهن نموده وخاک را شخم سطحی بزنید بعداز یکماه در عملیات خاکورزی شخم عمیقی بدهید و گندم را بپاشید این روش کودهی در زمان آیش زمین بهترین جواب را میدهد.