تاج خروس

این علف هرز در مزارع گیاهانی همچون ذرت، چغندر قند، سیب زمینی و ... رشد کرده و به رقابت با گیاه اصلی می پردازد.

Amaranthus retroflexus

مقدمه.

گونه های علف هرز مختلفی از جنس تاج خروس وجود دارند که در فعالیت های کشاورزی اختلال ایجاد می کنند. یکی از مهمترین این گونه ها تاج خروس وحشی (Amaranthus retroflexus) می باشد که شدیدا با گیاه زراعی رقابت کرده، محصول را کاهش داده و عمل برداشت را با مشکل مواجه می کند. .

شناسایی این گونه به خصوص در مراحل اولیه رشدی بسیار دشوار است زیرا تاج خروس وحشی در این مرحله شباهت زیادی به دیگر گونه ها دارد. اما پس از رشد اولیه، تشخیص آن ساده تر می گردد. در این تحقیق سعی شده است تا مشخصات اصلی گیاه در رشد اولیه و رشد کامل ذکر شود تا با استفاده از این ویژگی ها بتوان گیاه را شناسایی نمود.

فصل یک: رده بندی گیاه.

گیاه تاج خروس وحشی در رده بندی گیاهی به صورت زیر قرار می گیرد:

سلسله: گیاهان

شاخه: ماگنولیوفیتا

رده: ماگنولیوپسیده

راسته: کاریوفیلال ها

خانواده: آمارانتاسه = تاج خروس

جنس: آمارانتوس = تاج خروس

گونه: رتروفلکسوس = تاج خروس وحشی.

فصل دو: مشخصات گیاه شناسی.

نام علمی: Amaranthus retroflexus 

نام انگلیسی Redroot Pigweed و  Redroot Amaranth

Common Amaranth و

نام فارسی: تاج خروس وحشی.

بذر (Seed): 

گرد تا بیضی، به رنگ قهوه ای تیره تا سیاه براق بوده و صاف می باشد. .

گیاهچه (Seedling): 

ساقه در قسمت زیر کوتیلدون (برگ بذری) فاقد کرک بوده و یا دارای کرک های کوچک و ظریف می باشد. رنگ ساقه در گیاهچه و به خصوص در نزدیکی طوقه متمایل به قرمز است. برگ های کوتیلدونی نیز بسیار کوچک بوده (10 تا 12 میلی متر طول) و سطح فوقانی آنها سبز تا صورتی می باشد. اولین برگ های حقیقی حالت متناوب داشته و تخم مرغی شکل می باشند. کرک نیز ممکن است در سطح یا حاشیه برگ ها وجود داشته باشد که تراکم این کرک ها در کنار رگبرگ ها زیاد تر است. این گیاه دو لپه می باشد.

برگ (Leaf): 

برگ ها به صورت متناوب و تخم مرغی شکل بوده و طول دمبرگ آنها تا 2/1 اینچ (حدود 3 سانتیمتر) می رسد. حاشیه برگ به صورت موج دار است و کرک ها بیشتر در طول رگبرگ ها و در سطح زیرین برگ وجود دارند. طول برگ 7 تا 11 سانتیمتر و عرض آن به 3 تا 6 سانتیمتر می رسد. این گیاه پهن برگ می باشد.

ساقه (Stem): 

رنگ آن سبز بوده و زبر و خشن می باشد. ارتفاع آن معمولا تا یک متر رسیده ولی ممکن است تا 2 متر نیز رشد نماید. در نزدیکی طوقه رنگ ساقه قرمز بوده و به خصوص در ارتفاع بالاتر ساقه دارای کرک می باشد. ساقه قوی، افراشته، تک شاخه و یا منشعب می باشد.

ریشه (Root): 

ریشه اصلی این گیاه قوی و عمقی بوده و در نزدیکی سطح خاک معمولا دارای رنگ صورتی است.

میوه (Fruit):

میوه ناشکوفا بوده و طول آن تا 2 میلیمتر می رسد. درون هر میوه یک بذر سیاه براق وجود دارد.

گل (Flower): 

به صورت کوچک، سبز رنگ و ناپیدا بوده که به تعداد زیاد و متراکم در خوشه انتهایی ظاهر می شود. طول این خوشه (سنبله متراکم) 5 تا 20 سانتیمتر است. البته گل آذین های کوچکتری نیز در زاویه بین ساقه و دمبرگ وجود دارند. گل های نر و ماده هر دو روی یک گیاه قرار داشته (تک پایه) و گرده افشانی توسط باد انجام می گیرد.

فصل سه: پراکنش، عادات، نیاز های رشدی و چرخه زندگی.

پراکنش (Distribution): 

این علف هرز یکی از علف های هرزی است که در تمام نقاط دنیا پراکنده شده است. به عنوان مثال در اروپا، امریکای شمالی و جنوبی، استرالیا و ... وجود آن برای کشاورزان مشکل ساز می باشد. در کشور ما نیز این علف هرز در استان های تهران، خراسان، فارس، کرمانشاه، همدان، کردستان، قزوین، آذربایجان، ایلام، خوزستان به وفور مشاهده می شود.

عادات رشدی (Growth habits): 

گیاهی یک ساله و تابستانه است که به مقدار بسیار زیادی تولید بذر می نماید. ساقه آن بلند و افراشته است اما در برخی شرایط قادر است تا در هنگامی که تنها چندین سانتیمتر طول دارد نیز بذر بدهد. اکثرا در خاک های تحت کشت رشد کرده اما در باغات، خزانه ها، مراتع، کنار جاده ها و ... نیز رشد می کند. اندام هوایی این گیاه مستحکم و پر قدرت و اکثرا ً پوشیده از کرک بوده و ریشه آن نیز بسیار کارآمد و به رنگ قرمز است. .

نیازهای رشدی و گیاهان زراعی: 

خاک هایی با زهکشی مناسب و حاصل خیزی مطلوب برای این گیاه بستر رشد مناسبی را ایجاد می کنند. از آنجایی که از گیاهان ₄ Cاست به نور زیاد و گرما و رطوبت نیاز دارد تا رشد بهتری انجام دهد. این گیاه در صورتی که در خاک مقدار زیادی کود شیمیایی وجود داشته باشد ممکن است سمی شود. تاج خروس در مزارع سیب زمینی، پیاز، ذرت، گوجه فرنگی، فلفل و چغندر قند رقابت شدیدی را محصول اصلی انجام می دهد. این گیاه هم در خاک های اسیدی و هم قلیایی رشد می کند. .

چرخه زندگی (Life cycle): 

از گیاهان تابستانه بوده و جوانه زنی آن در اواخر بهار، گلدهی آن در اواسط تا اواخر تابستان و رسیدگی بذر آن نیز در اواخر تابستان تا پاییز صورت می گیرد.

فصل چهار: نکاتی پراکنده پیرامون تاج خروس وحشی و موارد مصرف آن.

در شرایط عادی این گیاه به هیچ وجه سمی و خطرناک نمی باشد اما اگر خاک منطقه غنی از ازت باشد، نیتروژن به مقدار زیادی در برگ های این گیاه تجمع می یابد. وجود این مقدار زیاد ازت می تواند در بروز برخی بیماری ها مثل سرطان معده، سندرم کودکان آبی رنگ و ... موثر باشد. ریشه عمقی آن قادر است تا مواد غذایی را از اعماق خاک به سطح منتقل نماید.

مصرف خوراکی:

در برخی نقاط برگ های این گیاه به صورت خام یا پخته مانند اسفناج مصرف می شود. اگر گیاه مقدار کافی آهن دریافت کرده باشد می تواند منبع مهمی برای ویتامین های A و C باشد. از گیاهان تازه جوانه زده نیز می توان در تهیه سالاد استفاده نموده و بذر خام یا پخته این گیاه نیز پودر شده و به عنوان جایگزین غلات مصرف می گردد. اگر چه که بذر این گیاه ریز می باشد اما برداشت آن دشوار نبوده و بسیار مغذی می باشد.

مصرف دارویی:

به خصوص از برگ های این گیاه برای درمان ضخم معده، اسهال و گرفتگی سینه به صورت چای یا دم کرده استفاده می شود.

مصرف به عنوان علوفه:

در صورتی که گاو یا خوک مقدار زیادی از این گیاه را به صورت تازه و به مدت 5 تا 10 روز مصرف کند، اثراتی در "کلیه" دام دیده می شود. البته در حالت عادی اثراتی از مسمویت زایی در این گیاه دیده نشده است، اما در صورت وجود مقادیر زیاد ازت در خاک ، نیترات در بافت های گیاه تجمع یافته و برای دام خطرناک می شود.

البته این گیاه هنگامی که رشد زیادی کرده باشد به علت داشتن کرک های زیاد و بافت خشن برای دام ها خوش خوراک نیست. بذر این گیاه به همراه پوست دارای 18 درصد پروتئین می باشد. نسبت مواد موجود در گیاه تاج خروس نابالغ به شرح زیر است.

خاکستر  :  8/18 درصد

فیبر خام  :  8/10 درصد

عصاره عاری از ازت: 2/43 درصد

پروتئین:    7/25 درصد

مصارف دیگر:

بذر تولید شده توسط این گیاه منبع غذایی مهمی برای پرندگان می باشد. از طرف دیگر از تمام بافت این گیاه می توان رنگ های زرد و سبز را بدست آورد.

فصل پنج: کنترل شیمیایی تاج خروس وحشی.

برای کنترل علف هرز تاج خروس وحشی در مزارع مختلف از علف کش های مختلفی استفاده می شود. همان طور که گفته شد این علف هرز در مزارع گیاهانی همچون ذرت، چغندر قند، سیب زمینی و ... رشد کرده و به رقابت با گیاه اصلی می پردازد. از آنجایی که تاج خروس وحشی از پهن برگ ها می باشد می توان از پهن برگ کش های مختلفی برای کنترل آن استفاده نمود که در زیر به معرفی برخی از آنان می پردازیم.

در کشور ما تنها دو علف کش پهن برگ کش برای استفاده در مزارع ذرت ثبت شده است که شامل آترازین و توفوردی می باشد. آترازین از بازدارنده های فتوسنتز در فتوسیستم دو بوده و نام تجاری آن گزاپریم می باشد و یک علفکش پیش کاشتی است (خاک مصرف). توفوردی نیز یک اکسین مصنوعی با نام تجاری یو 46 دیفلوئید است (پیش رویشی). اگر چه که این دو علف کش محل عمل متفاوتی دارند اما خطر مقاوم شدن علف های هرز نبست به آترازین زیاد بوده و اگر در منطقه ای این مقاومت ایجاد شود تنها گزینه ممکن توفوردی خواهد بود.

در زراعت سیب زمینی تنها دو علف کش دو منظوره (باریک برگ و پهن برگ کش) در کشور به ثبت رسیده است که شامل پاراکوات و متری بوزین می باشد. پاراکوات با نام تجاری گراماکسون، یک علفکش پس رویشی و بازدارنده فتوسیستم یک است. متری بوزین نیز دارای نام تجاری سنکور بوده، بازدارنده فتوسیستم 2 و در سیب زمینی به صورت پس رویشی مصرف می شود.

فصل شش: مقاومت تاج خروس نسبت به علفکش های شیمیایی.

مصرف بدون دقت علفکش ها در دهه های اخیر سبب مقاوم شدن برخی علف های هرز به برخی از علفکش ها شده است. این حالت اکثرا در مواقعی روی می دهد که یک یا چند علفکش با محل عمل مشابه چندین سال در محلی خاص مورد مصرف قرار گیرند. این عمل باعث ایجاد فشار انتخاب شده و بوته های حساس به علف کش از بین رفته و بوته های دارای ژن مقاومت در محیط غلبه می یابند.

اولین نمونه بروز مقاومت در علف های هرز مربوط به دهه 1960 در امریکا می باشد که علف هرز Senecia vulgaris نسبت به علف کش های گروه تریازین مقاومت نشان داد. تاج خروس وحشی نیز یکی از گونه هایی است که نسبت به علف کش ها و گروه تریازین مقاومت نشان داده است. از عوامل این ایجاد مقاومت می توان به نداشتن تناوب در کشت گیاهان و مصرف مداوم علف کش های با محل عمل مشابه و نیز عدم استفاده از دیگر روش های کنترلی همچون روش مکانیکی اشاره نمود.

کنترل علف هرز تاج خروس مقاوم به علف کش، نیازمند مدیریتی خاص است. استفاده از روش مدیریتی تلفیقی علفهای هرز یکی از کارآمد ترین روش ها در مبارزه با علف های هرز مقاوم است. در مبارزه تلفیقی لازم است تا از روش های زراعی، بیولوژیکی، مکانیکی و شیمیایی و ... به طور همزمان استفاده شود. البته به هیچ عنوان نباید از علفکشی که باعث بروز مقاومت شده در کنترل همان علف هرز استفاده شود.

منابع

1) راشد محصل م. ح.، نجفی ح. و م. اکبرزاده. 1380. بیولوژی و کنترل علف های هرز. انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد. 350 صفحه.

2) زند، الف.، م.ع. باغستانی، م. بی طرفان و پ. شیمی. 1386. راهنمای علف کش های ثبت شده در ایران. انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد. 66 صفحه.

3) بی نام. نرم افزار علف های هرز ایران. 1381. تهیه شده به سفارش دفتر خدمات و تکنولوژی آموزشی وزارت جهاد کشاورزی.

هلدینگ کشاورزی روزبخیر